Pracoholizm: uwięzienie w zawodowym kołowrotku - część druga

Przemiany gospodarcze, przyśpieszone tempo życia i dynamiczny rozwój technologiczny znacznie wpływają na życie zawodowe wielu pracowników. Przy dużym natłoku obowiązków, chęci ucieczki od problemów osobistych, nadmiernej potrzebie kontroli nad swoim życiem oraz poczuciu zewnętrznego i wewnętrznego przymusu do wypełniania wygórowanych standardów jakości pracy nietrudno o popadnięcie w pracoholizm. W przeciwieństwie do innych uzależnień behawioralnych jest on niestety błędnie postrzegany w społeczeństwie jako pozytywne zjawisko. W rzeczywistości przynosi jednak wiele strat zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i fizycznego. Przedstawiamy najważniejsze przyczyny pracoholizmu i podpowiadamy, jak odróżnić zdrowe zaangażowanie w pracę od szkodliwego uzależnienia.

Rola pracy w życiu człowieka

Zacznijmy jednak od przypomnienia roli pracy w życiu większości ludzi. Jest ona nie tylko społecznym obowiązkiem, ale także szansą na realizowanie własnych potrzeb i dobrą okazją do wykazania się swoimi umiejętnościami, podnoszenia kompetencji oraz nawiązywania relacji społecznych. Znaczenie pracy na przestrzeni wieków wielokrotnie ulegało jednak zmianom.

W starożytności kojarzyła się z wykonywaniem męczących czynności fizycznych, które były przeznaczone dla niewolników i niewykształconych robotników. Pracowanie nie było więc zajęciem dla wolnych obywateli, ponieważ antyczna praca uwłaszczała godności i wolności człowieka. W średniowieczu natomiast ciężka praca pod przymusem miała pełnić formę odkupienia win i zapewnić drogę do zbawienia. Ujmowanie pracy w bardziej pozytywny sposób zaczęło się dopiero w czasach nowożytnych. Wtedy bowiem pracę postrzegano jako miarę wartości człowieka, gloryfikowano nią i patrzono na nią nie tylko przez pryzmat ekonomiczny, ale również duchowy.

We współczesnym społeczeństwie, określanym mianem „społeczeństwa konsumpcyjnego”, można zaobserwować przyśpieszone tempo życia i ciągłą gonitwę za wytwarzaniem i nabywaniem dóbr materialnych, które prowadzą do coraz częstszego zacierania się granicy między wykonywaniem obowiązków zawodowych a czasem wolnym przeznaczonym na rekreację i odpoczynek. Osoba stale aktywna, niepoświęcająca ani chwili na „przyziemne” czynności związane z rozrywką i zabawą, wypełniająca po brzegi swój terminarz różnymi szkoleniami i innymi zadaniami przybliżającymi ją do awansu, często postrzegana jest jako człowiek sukcesu budzący powszechny podziw.

Nadmierne zaangażowanie w realizację zadań zawodowych może jednak prowadzić do szkodliwego dla zdrowia pracoholizmu. Problem ten dotyka sporą grupę Polaków. Z danych Centrum Badania Opinii Społecznych wynika, że 9,1% zbadanych mieszkańców Polski mających minimum 15 lat można zaliczyć do grupy osób, dla których uzależnienie od pracy jest prawdziwym problemem. U 70,2% przebadanych Polaków istnieje ryzyko wystąpienia tego zjawiska w przyszłości, natomiast u 20,7% nie zauważono na razie żadnych objawów wskazujących na możliwość wystąpienia pracoholizmu (CBOS, 2019).

Najważniejsze przyczyny pracoholizmu

Jakie są zatem główne przyczyny uzależnienia od pracy? Wśród badaczy brakuje wspólnego stanowiska dotyczącego podłoża pracoholizmu. Oto jedne z najpopularniejszych podejść próbujących tłumaczyć przyczyny tego zjawiska:

• perspektywa podmiotowa - doświadczanie przez osobę licznych kryzysów w życiu wywołuje stres i potrzebę rozładowania trudnych emocji; część osób może próbować niejako uciekać od problemów osobistych i pogrążać się w obowiązkach służbowych, szukając w ten sposób ukojenia
• perspektywa cech osobowości - niektóre cechy takie jak obsesyjność, sumienność, perfekcjonizm i neurotyzm mogą sprzyjać rozwojowi uzależnienia od pracy
• perspektywa uzależnieniowa - pracoholizm jako uzależnienie niesubstancjalne, które charakteryzuje się poczuciem przymusu, kompulsji i wysokim natężeniem stresu; poprzez wykonywanie czynności zawodowych pracownik mógłby potencjalnie podwyższyć sobie poziom hormonów nazywanych kortykosteroidami i odczuwać chwilowo większą przyjemność z życia; praca staje się więc niczym narkotyk pomagający pozbyć się bólu, a sam pracoholizm nierozerwalnie łączy się z rozwijaniem systemu zaprzeczeń i iluzji oraz potrzebą ciągłej kontroli
• perspektywa behawioralna - podkreślenie roli nauki i wzmacniania zachowań poprzez stosowanie systemu kar i nagród; osoba może naśladować pracoholiczne zachowania, np. swojego przełożonego, jeśli widzi, że mogą mu one przynosić wymierne korzyści, np. w postaci awansu czy wyższego wynagrodzenia
• perspektywa systemowej terapii rodzin - potencjalna rola rodziców kształtujących u dzieci postawy sprzyjające późniejszemu rozwojowi pracoholizmu; obdarzanie członków rodziny miłością warunkową, docenianie ich jedynie za osiągnięcia a nie włożony wysiłek oraz promowanie perfekcjonizmu prowadzą do nadmiernej zależności od opinii innych; osoba, która nie doświadczyła w dzieciństwie bezwarunkowej miłości i nie była bezinteresownie akceptowana, może liczyć na to, że dzięki ciężkiej pracy zasłuży w końcu na przynależność do grupy i zostanie wreszcie doceniona
• perspektywa środowiskowa - podkreślenie, że to czynniki organizacyjne w połączeniu z cechami osobowości pracownika mogą predysponować do rozwoju pracoholizmu; szkodliwy klimat organizacyjny może prowadzić do nadmiernej pracy i sprzyjać rozwojowi uzależnienia, np. menedżerów

W ostatnich latach szczególną popularnością cieszy się także perspektywa poznawcza zaproponowana przez polską badaczkę - Kamilę Wojdyło (2010), która dokonała próby zintegrowania wcześniejszych teorii. Zgodnie z tym podejściem doświadczenia z dzieciństwa związane, np. z nadmiernymi wymaganiami rodziców, prowadzą do wytworzenia się dysfunkcjonalnych przekonań dotyczących, np. poczucia własnej wartości. Pod wpływem odniesienia, np. jakiejś porażki zawodowej, osoba zaczyna aktywizować myśli automatyczne o swojej bezwartościowości czy bezradności, w efekcie czego odczuwa coraz większy lęk i doznaje bólów somatycznych. Chcąc uchronić się przed ponownym doświadczeniem tego przykrego stanu, zaczyna nadmiernie pracować, wierząc, że dzięki temu teraz zacznie już odnosić same sukcesy i uniknie negatywnych emocji. Z czasem taka przymusowa postawa wobec pracy może przerodzić się w uzależnienie i działać na zasadzie błędnego koła.

Pracoholizm a zdrowe zaangażowanie w pracę

Co odróżnia pracoholików od niepracoholików zaangażowanych w pracę? Wokół pracoholizmu narosło wiele mitów (zachęcam do przeczytania mojego poprzedniego artykułu).

Nie każda osoba, która pracuje długo lub dużo staje się automatycznie pracoholikiem. Okazuje się, że najważniejszym wymiarem pracoholizmu jest odczuwanie wewnętrznego przymusu pracy a nie, jak utrwaliło się w potocznym rozumieniu, liczba poświęcanych jej godzin.

Zgodnie z jedną z najpopularniejszych koncepcji odróżniających pracoholizm od zaangażowania w pracę osoby wykazujące się zdrowym zaangażowaniem odczuwają wigor rozumiany jako dużą ilość energii, wytrwałość i wewnętrzną chęć do realizacji zadań mimo konieczności włożenia dużego wysiłku i występowania trudności, skłonność do poświęceń opisywaną jako odczuwanie dumy i poczucia ważności z powodu wykonywania danej pracy sprawiającej, że pracownik czuje się potrzebny, a także zaabsorbowanie postrzegane jako pełna koncentracja na zadaniu i odczuwanie stanu podobnego do flow.

W przeciwieństwie do osób zdrowo zaangażowanych w pracę, pracoholicy pracują pod ciągłym przymusem, nie potrafią cieszyć się ani z pracy, ani z życia pozazawodowego i odczuwają poczucie winy, kiedy nie wykonują czynności zawodowych.

Ponadto można zaobserwować istotne różnice pomiędzy regulowaniem emocji przez pasjonatów pracy a pracoholików. Osoby uzależnione od wykonywania czynności zawodowych w mniejszym stopniu niż pasjonaci pracy potrafią kontrolować własne emocje - zarówno pozytywne, jak i negatywne. W obliczu odniesienia porażki pracoholicy słabiej niż niepracoholicy radzą sobie z oddzieleniem się od nieprzyjemnych emocji, a w przypadku znajdowania się w pozytywnej sytuacji mają kłopot z utrzymaniem pożądanych emocji na wysokim poziomie, bowiem ich kompetencje emocjonalne nie są tak rozwinięte, jak u osób niedotkniętych problemem pracoholizmu.

Refleksja

Pracoholizm działa w oparciu o podobne do pozostałych uzależnień mechanizmy, ale jednocześnie jest jedynym uzależnieniem, które w życiu codziennym bywa postrzegane w sposób pozytywny. Co więcej, wydaje się, że nad innymi uzależnieniami behawioralnymi typu uzależnienie od mediów społecznościowych czy patologiczny hazard można łatwiej zapanować, bo nie wiążą się one z niezbędnymi do życia czynnościami. Praca natomiast dla większości ludzi jest koniecznym zajęciem zapewniającym środki do życia, dlatego też trudno ją ograniczyć.

Znajdź chwilę na refleksję i odpowiedz sobie szczerze na poniższe pytania:

1. Czy praca jest zajęciem, które pochłania Ci najwięcej czasu i o którym najwięcej mówisz również w czasie wolnym?
2. Czy rezygnujesz z realizowania pasji lub spędzania czasu z bliskimi na rzecz brania dobrowolnych nadgodzin?
3. Czy denerwują Cię osoby, które nie stawiają pracy na pierwszym miejscu w rankingu wartości życiowych?
4. Czy często odczuwasz wewnętrzny przymus wykonywania pracy, nawet jeśli obiektywnie nie masz nic ważnego do zrobienia?
5. Czy odczuwasz poczucie winy, np. podczas urlopu?
6. Czy masz poczucie wiecznego pośpiechu i bardzo irytują Cię sytuacje, kiedy ktoś przerywa Ci pracę?
7. Czy jesteś często przygnębiony po popełnieniu najmniejszego błędu w pracy?
8. Czy zapomniałeś, jak to jest odczuwać radość po osiągnięciu zawodowego sukcesu?
9. Czy trudno Ci przerwać pracę, nawet jeśli jesteś chory?

Jeśli na większość pytań odpowiadasz twierdząco i dostrzegasz u siebie potencjalne objawy pracoholizmu, nie wahaj się skonsultować z psychologiem czy psychoterapeutą. Pamiętaj, że ten artykuł ma charakter informacyjny a nie terapeutyczny i nie zastąpi profesjonalnego wsparcia psychologicznego.

Źródła: „Ten myths about work addiction” M. Griffiths, Z. Demetrovics, P. Atroszko; „Workaholism: Definition, Measurement, and Preliminary Results” J. Spence, A. Robbins; „On being a „workaholic” W. Oates; „Pracoholizm - uzależnienie czy pasja?” L. Golińska; „Pracoholizm - zjawisko wielowymiarowe” D. Malinowska; „Pracoholizm. Perspektywa poznawcza” K. Wojdyło

Autorka: Karolina Laskowska